DİYALİZ HASTALARI İÇİN KRİTİK BESİN ÖGELERİ
1)SODYUM
Diyaliz hastalarında tuz kısıtlaması ilk sırada gelir. 1 gram tuz vücutta yaklaşık 100 ml su tutulmasına, tansiyon ve ödeme sebep olur. Ödemli hastaların diyaliz verimliliği düşük ve hipertansiyona yakalanma olasılığı yüksektir. Sodyum tuzun bir bileşenidir. 1 gram tuz 400 mg sodyum ve 600 mg klorür içerir. 1 tatlı kaşığı tuz ise 5 gramdır ve bunun 2000 miligramı sodyumdur. Günlük tuz tüketiminizin 2 gramı geçmemesi gerekmektedir. Normal bir diyete tuz eklenmeden alınan miktar da zaten budur. Kan sodyum değerinizin 136-145 mmol/l aralığında olmalıdır.
DÜŞÜK MİKTARDA SODYUM İÇEREN BESİNLER
*Taze ve dondurulmuş meyve ve sebzeler
*Pirinç, makarna
*Mısır gevreği (Tuz eklenmemiş)
*Et, kümes hayvanları, deniz ürünleri
*Yağsız tuzsuz peynirler (Tuzsuz lor, çökelek ve yumuşak peynirler)
*Tuzsuz fındık
*Patlamış Mısır
YÜKSEK MİKTARDA SODYUM İÇEREN BESİNLER
*Tuzlanmış etler, sosis, salam
*Bulyonlar, hazır çorbalar
*Fastfood ve hamburger mönüleri
*Konserve baklagil ve etler (Sardalya)
*Hazır domates soslar, özellikle hazır domates suyu
*Konserve meyve ve hazır meyve suları
*Süzme peynirler
*Dondurulmuş ürünler
*Dondurulmuş sebze ve soslar
*Zeytin, turşu veçeşniler
*Tuzlu kraker, cips, tuzlu fıstık
*Tuz ve tuzlu çeşniler (Sarmısak tuzu gibi)
*Soslar özellikle soya sosu
*Hazır salata sosları
*Ekmekler
ETİKET OKUMA
Etiketlerde belirtilen sodyum yüzdesi doğru seçim yapmanız için yeterli bilgiyi vermektedir. Etikette gördüğünüz sodyum yüzdesi %5’ den düşükse bu besin sizin için güvenli, %20’ den yüksekse güvenli değildir.
SODYUM İÇEREN ETİKET İÇERİKLERİ
*Sodyum klorid
*Mono sodyum glutamat ya da MSG
*Sodyum bikarbonat
*Kabartma tozu
*Sodyum nitrat
*Sodyum sülfit
*Sodyum fosfat
*Sodyum aljinat
*Sodyum benzoat
*Sodyum hidroksit
*Sodyum propionat
2)FOSFOR
Fosfor tutulumu diyaliz hastalarında kemiklerden yüksek oranda kalsiyum çekilmesine ve kemik hastalıklarına sebep olur. Bunun sebebi barsaktanemilen yüksek fosforun böbrekler tarafından yeterince uzaklaştırılamamasıdır. Bu yüzden diyaliz hastalarının her öğünlerinde fosfor bağlayıcı ilaçlarını almaları ve yüksek fosfor içeren besinlerden kaçınmaları gerekmektedir. Fosfor alımının kısıtlanması protein alımının da düşmesine sebep olur. Halbuki diyaliz hastalarının protein gereksinimi normal kişilere göre daha yüksektir ve almaları gereken proteinin %50’ sinin kaliteli protein kaynaklarından sağlanması gerekmektedir. Kilo başına protein alımı 1.2 gram/gün olmalıdır. Kan fosfor değerlerinizin 2.5-4.5 mg/dl aralığında olmasına özen gösterilmelidir. Fosfor alımını azaltırken protein alımını arttıran en etkili strateji, yüksek fosfor içeren besinlerden kaçınmak, bitkisel fosfor kaynaklarına yönelmek, besinleri hazırlarken kaynatmak ve fosfor eklenen besinleri tüketmemektir.
*Bitkisel fosfor kaynakları, hayvansal fosfor kayaklarına göre fosforunuzu yarı yarıya daha az yükseltmektedir.
* Diyetle bir günde alınan fosfor miktarı kg başına 17 mg’ ı geçmemelidir.
*Bir günlük diyetiniz maksimum 600-800 mg fosfor içermelidir.
*Kola gibi fosforik asit eklentili içeceklerden ve kutulu içeceklerden özellikle uzak durmalı ve mümkünse etiket okuma alışkanlığı edinmelisiniz.
*Etiketlerde görünmeyen E kodlu fosfor kaynakları: E340-E349 ve E450-E458 aralığındadır. Bu E kodunu içeren besinlerden kaçının.
*Hazır gıdalardan günlük 700-800 mg ekstra fosfor alabileceğinizi unutmayın.
*Fosfor kısıtlı diyette günlük süt ve yoğurt limitinizin 1 porsiyon (160-200ml) olduğunu unutmayın.
*Yiyecekleriniz kaynatarak fosfordan arındırdıktan sonra zeytinyağı, kekik, sarımsak ve taze domates ile fırında pişirmek sizin için en uygundur.
Kaynatma yiyeceklerinin demineralizasyonunu (mineralden arınma) sağlar. Hayvansal ve bitkisel besinlerden fosfor, sodyum, potasyum ve kalsiyum bu yolla uzaklaştrılır.Mineral kaybı, kullanılan su miktarına ve besinin parçalanmasına bağlıdır. Su ne kadar fazla olur ve besin ne kadar parçalanırsa uzaklaştırılan mineral miktarı o oranda artmaktadır. Yapılan bir çalışmada uzaklaştırılan fosfor miktarının sebzelerde %50, baklagillerde %48 ve etlerde %38 oranında olduğu bildirilmiştir. Kaynatma işlemi hafif bir nitrojen kaybına neden olmakla birlikte besinin protein oranını korumaktadır.
YÜKSEK ORANDA FOSFOR İÇEREN BESİNLER
*Et, kümes hayvanları, balık
*Sert peynirler
*Kahvaltılık gevrekler, yulaf ezmesi
*Süt ürünleri
*Kola ve fosforik asit katkılı kutulu içecekler
*Kurubaklagiller, mercimek, fıstık
*İcetealer (Soğuk çay)
*Dondurulmuş ürünler
*Nugget
*Hazır puding ve soslar
DÜŞÜK ORANDA FOSFOR İÇEREN BESİNLER
*Taze sebze ve meyveler
*Yumuşak sürülebilir peynirler
*Pirinç ve mısır gevreği
*Pirinç sütü
*Ekmek, makarna ve pirinç
*Ev yapımı soğuk çay
ETİKETLERDE FARK EDİLMEYEN FOSFOR İÇERİKLERİ
Eğer bir besinin etiketinde aşağıdaki içerikleri görürseniz o besinden uzak durmalısınız.
*Patates
*Soya yağı
*Disodyumdihidrojenpirofosfat
*Fosforik asit
FOSFORMU NASIL DÜŞÜK TUTABİLİRİM?
Et, kümes hayvanları ve balık: Günlük tüketiminizi 60-90 g aralığında tutun. 1 köfte kadar et yaklaşık 30 gramdır. Her gün mutlaka bir yumurta beyazı yemeyi ihmal etmeyin.
Süt ve süt ürünleri:Günlük tüketiminizi ½ su bardağı süt, yoğurt ve 1 dilim peyniri geçmemesine özen gösterin.
Kurubakliyatlar: Porsiyonunuz ½ su bardağını geçmemelidir. Bu yaklaşık 1 servis kepçesi kurubakliyat yemeği demektir.
Kuruyemişler: Porsiyonunuz ¼ su bardağını geçmemelidir.
3)POTASYUM
Yüksek oranda potasyum alımı diyaliz hastalarında kalp ritm bozukluklarına ve ani kalp durmalarına yol açtığından bir diğer dikkat edilmesi ve yönetlimesi gereken husustur. Her ne kadar potasyum diyaliz esnasında bir miktar temizlenip, vücuttan uzaklaştırılabilse de yine de kan potasyum değerlerinizin 3.5-5.0 mg/dl aralığında olmasına ve dalgalanmamasına özen gösterilmelidir. Bu değerin 6.0-6.5 aralığına çıkması kalp sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir. Bir günlük diyetinizin maksimum potasyum içeriği 1200-1500 mg olmalıdır.
Bu besinleri rahatlıkla tüketebilirsiniz:
*Beyaz pirinç
*Beyaz ekmek ve makarna
*Pilav ve buğday gevreği
*Pirinç sütü
Bu besinlerden kaçının:
*Esmer ya da yabani pirinç türleri
*Kepekli ya da tam tahıllı pirinç ve makarna
*Kepekli gevrekler
*İnek sütü
DÜŞÜK POTASYUM İÇEREN SEBZE VE MEYVELER ( 1 porsiyonda 200 mg ve altı)
Meyveler:
*Elma ve elma suyu
*Kayısı ve kayısı nektarı
*Kızılcık
*Üzüm ve üzüm suyu
*Greyfurt ve greyfurt suyu
*Tatlı sulu kavun
*Limon ve lime
*Mango
*Papaya
*Armut
*Şeftali
*Erik
*Ananas
*Mandalina
*Karpuz
Sebzeler:
*Biber
*Brokoli (taze)
*Kabak
*Havuç
*Karnabahar
*Kereviz ve soğan
*Mısır
*Salatalık
*Patlıcan
*Yeşil fasulye
*Lahana
*Göbek marul
*Mantar (taze)
*Bamya (taze)
*Sakız kabağı
YÜKSEK ORANDA POTASYUM İÇEREN SEBZE VE MEYVELER ( 1 porsiyonda 200 mg ve üstü)
Meyveler:
*Taze kayısı
*Muz
*Kavun
*Hurma
*Nektarin
*Kivi
*Portakal ve portakal suyu
*Kuru üzüm
*Erik kurusu
Sebzeler:
*Balkabağı
*Kestane kabağı
*Avokado
*Kurufasulye
*Pancar
*Bamya (kuru)
*Brokoli (pişmiş)
*Brüksel lahana (pişmiş)
*Pazı
*Acı kırmızı biber (pul biber)
*Mantar (pişmiş)
*Patates
*Ispanak (pişmiş)
*Kurubaklagiller
*Sebze suları
*Domates, domates suyu ve sosları
Potasyum içeriklerini kullanırken dikkat edeceğiniz porsiyon içerikleri taze ve pişirilmiş meyveler için ½ su bardağı, kuru meyveler için ¼ su bardağı, meyve suları için ½ su bardağı, pişmiş sebzeler için ½ su bardağı, yeşil yapraklılar için taze halde 1 su bardağı ve sebze suları için ½ su bardağıdır.
SU
Su ve diğer sıvı gıdalar yenilen değişik besinlerle, içilen su ve diğer içecekler ile vücuda girer. İdrar, dışkı, solunum ve terleme ile kaybedilir. Sağlıklı kimselerde alınan ve değişik yollarla kaybedilen sıvılar arasında bir denge vardır. Eğer alınan sıvı çok fazla ise ve yeterince atılamazsa (bu durum en sık böbrek yetersizliğinde görülür) vücutta su birikir. Böylece el, ayak, göz kapakları ve vücudun değişik yerlerinde şişlikler belirir ve kalbe çok yük biner, nefes darlığı olmak üzere değişik organlara ait hastalık belirtileri ortaya çıkar. Bunun tersine, kaybedilen sıvı çok fazla ise (örneğin; ishal veya şiddetli kusma) ve bunu karşılayacak kadar sıvı alınamazsa, tansiyon düşüklüğü, idrar miktarının azalması, ileri derecede halsizlik ve şuur bulanıklığı gibi belirtiler görülür. Vücudumuzdaki suyun gerek fazlalığı, gerekse eksikliği belirli bir süre içinde tedavi edilemezse hayati tehlike ortaya çıkar. Bu yüzden diyaliz hastalarının iki seans arasında su tutulumu 1- 1.5 kiloyu geçmemelidir.
TUZ
Diyaliz hastalarında tuz kısıtlaması diyetin en önemli bileşenidir. 1 gram tuz 400 mg sodyum ve 600 mg klorür içerir. 1 gram tuz vücutta yaklaşık 100 ml su tutulmasına neden olur. Genel olarak diyaliz hastalarında günlük tuz tüketiminin 2 gramı geçmemesi gerekmektedir. Normal bir diyete tuz eklenmeden alınan miktar da zaten budur. Kan sodyum değeri daima 136-145 mmol/l aralığında tutulmalıdır. Bu değerlerin altı ve üstü sağlık için son derece sakıncalıdır. Kandaki sodyum miktarının kısa süre içinde normale göre çok artması veya azalması, şuur bulanıklığı, kas krampları ve havale nöbetleri gibi belirtilere yol açar. Sürekli olarak fazla tuz alınması da tansiyon yüksekliğine neden olur ve vücutta tüm damarlara hasar verir. Bu nedenle bazı kalp, böbrek, karaciğer hastalarında ve yüksek tansiyonlu hastalarda alınan tuz miktarının azaltılması gerekir. Kullanılan laksatif ve antiasit ilaçların da çok fazla sodyum içerdiği unutulmamalıdır. Tuzlanmış etler, sosis, salam, bulyonlar, hazır çorbalar, fastfood gıdalar, hamburger mönüler, konserve baklagiller ve etler (sardalya), hazır soslar, özellikle hazır domates suyu, konserve meyve ve hazır meyve suları , süzme peynirler, dondurulmuş ürünler, dondurulmuş sebze ve soslar, zeytin, turşu ve çeşniler, kraker, cips, tuzlu fıstık, tuz ve tuzlu çeşniler (sarmısak tuzu gibi), soslar özellikle soya sosu, hazır salata sosları, standart ekmekler yüksek oranda tuz içeren gıdalardır.
Uzm. Dyt. Betül Ay YILMA Z
